Thị trấn Hương Canh, huyện Bình Xuyên - Quy hoạch - Bản đồ - Tổng quan

Hương Canh là một thị trấn và cũng là huyện lỵ của huyện Bình Xuyên, tỉnh Vĩnh Phúc.

Thông tin tổng quan:
Vùng:	Đồng bằng sông Hồng
Diện tích:	9,95 km2
Dân số:	16.341 người (2017)
Mật độ:	1.642 người/km2 (2017)
Mã hành chính:	8935.0

Ý nghĩa tên gọi Hương Canh

Hương Canh (香粳) vốn gốc là tên một xã của huyện An Lãng, trấn Sơn Tây đời Lê, rồi được lấy lên làm tên tổng thời Nguyễn và tên của thị trấn huyện lỵ ngày nay, nhưng theo cách hiểu của người địa phương, Hương Canh cũng là tên gọi chung của ba làng Hương Canh, Ngọc Canh, Tiên Canh (Tiên Hường), gọi là ba làng Cánh.

Theo cách phân tích chiết tự chữ Hán, Hương (香) nghĩa là mùi thơm, Canh (粳) là lúa tám thơm. Do đó Hương Canh nghĩa là: Mùi thơm hương lúa (gié, tám thơm)

Hương Canh có tên nôm là Kẻ Cánh, chữ “Cánh” của tên làng chính là lấy tên từ sản vật địa phương là giống lúa gié cánh nổi tiếng xưa kia. Tên nôm ấy cũng thuần túy như tên bao làng xã khác khi xưa ở miền Bắc như các làng Kẻ Mía (Đường Lâm, Sơn Tây). Kẻ Mỏ (Minh Tân, Yên Lạc). Kẻ Bưởi (Yên Thái), Kẻ Mọc (Nhân Mục)…

Tên Nôm của các làng khi xưa thường được đặt do lấy gợi ý từ đặc thù về cảnh quan, môi trường sinh thái nơi làng đó cư trú hoặc cũng có khi hình thành do có nhiều một loại lương thực hoặc hoa màu.

Từ “kẻ” trong tiếng Việt cổ được hiểu là một vùng đất rộng lớn, dân cư đông đúc, cũng là trung tâm chính trị và văn hóa của cả vùng. Những làng ít dân cư, kinh tế kém phát triển hơn không được gọi là kẻ mà chỉ đơn thuần gọi là làng và tên gọi làng ấy, nhân dân trong vùng cũng quen gọi 3 làng Hương, Ngọc, Tiên là ba làng Cánh.

Như thế, tên ba làng là từ tên lúa mà ra. Trước hết là làng Hương, cái tên lấy từ mùi thơm cốm non để gọi, sau có thêm làng Ngọc, có làng Tiên. Tên chữ của ba làng được ghi vào thư tịch, vào thượng lương, các đầu của đình chùa là Hương Canh, Ngọc Canh và Tiên Canh. Có ba làng Canh như thế, nên sau này cả ba làng gộp lại mới thành Tam Canh.

Lịch sử hình thành thị trấn Hương Canh

Trong các thư tịch đời Lý Trần, Hương Canh chưa được nhắc nhiều tới các sách sử có nói về trận chiến đấu của quân Trần (Trần Thái Tông và Lê Phụ Trần chỉ huy) nhằm trì hoãn bước tiến của quân Mông Cổ (Ngột Lương Hợp Thai) tại cánh đồng Bình Lệ (nay thuộc huyện Bình Xuyên, tỉnh Vĩnh Phúc, bắc Hà Nội khoảng 30 km, trong cuộc Kháng chiến chống Mông Cổ 1258. Tại đây, quân Mông Cổ vượt Sông Hồng dùng kị binh tiến công từ nhiều phía. Quân Trần (Lê Phụ Trần) chống cự mãnh liệt nhưng không chế ngự được kị binh trên địa hình trống trải nên phải rút về Phù Lỗ, phá cầu và bố trí ở nam sông chặn địch. Theo nhà sử học Đào Duy Anh thì Bình Lệ Nguyên là huyện Bình Nguyên, đời Mạc đổi là Bình Tuyền sau lại đổi là Bình Xuyên tức huyện Bình Xuyên hiện nay.

Theo sử sách và niên biểu còn lại qua văn bia, vùng đất Hương Canh đời Trần thuộc huyện Yên Lãng, châu Tam Đái, lộ Đông Đô.

Năm 1466, vua Lê Thánh Tông chia cả nước thành 12 đạo thừa tuyên, Hương Canh thuộc thừa tuyên Quốc Oai.

Năm Quang Thuận thứ 9 đời nhà Lê, tức năm 1469, vua Lê Thánh Tông thực hiện cải cách trên nhiều lĩnh vực trong đó có việc chia lại các làng xã, đổi tên châu thành phủ, đổi tên thừa tuyên Quốc Oai thành thừa tuyên Sơn Tây. Đến năm 1490 đổi thừa tuyên thành trấn, phía dưới có các huyện, dưới các huyện, phủ. Ba làng Cánh khi đó thuộc phủ Tam Đái, huyện An Lãng, trấn Sơn Tây. Trấn Sơn Tây ở phía Tây kinh thành Thăng Long do đó cũng được gọi là xứ Đoài (trong bát quái của Kinh Dịch, cung Đoài đại diện cho hướng Tây). Vì thế từ xa xưa 3 làng Cánh đã nổi tiếng qua câu ca dao:

“

Xứ Nam nhất chợ Bằng Gồi

Xứ Bắc Vân Khám xứ Đoài Hương Canh.

”

Ngày ngày 6 tháng 1 năm 1890, Toàn quyền Đông Dương ra Nghị định thành lập đạo Vĩnh Yên bao gồm phủ Vĩnh Tường, 5 huyện thuộc tỉnh Sơn Tây (Bạch Hạc, Lập Thạch, Tam Dương, Yên Lạc, Yên Lãng), huyện Bình Xuyên của tỉnh Thái Nguyên và một phần huyện Kim Anh của tỉnh Bắc Ninh. Lỵ sở của đạo Vĩnh Yên đặt tại Hương Canh nên người dân lúc bấy giờ còn gọi Vĩnh Yên là tỉnh Cánh.

Tuy nhiên đến ngày 12 tháng 4 năm 1891, Toàn quyền Đông Dương lại ra Nghị định giải thể đạo Vĩnh Yên và giao cho công sứ tỉnh Sơn Tây quản lý, như vậy tỉnh Sơn Tây có thêm huyện Bình Xuyên, Hương Canh lại trở về với tỉnh Sơn Tây.

Hơn 8 năm sau, ngày 29 tháng 12 năm 1899, tỉnh Vĩnh Yên được tái lập, tỉnh lỵ đặt tại xã Tích Sơn, huyện Tam Dương.

Ngày 6/10/1901, huyện Yên Lãng của tỉnh Vĩnh Yên được tách ra, cùng với phủ Đa Phúc, huyện Kim Anh, một phần huyện Đông Khê (thuộc phủ Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh) lập thành tỉnh mới Phù Lỗ. Tuy nhiên phần đất phía đông bắc của huyện Yên Lãng, bao gồm hai tổng Hương Canh và Yên Lãng được giữ lại Vĩnh Yên để nhập vào Bình Xuyên. Hương Canh trở thành huyện lỵ huyện Bình Xuyên.

“

Quê em ở Vĩnh Yên thành,

Bình Xuyên là huyện, Hương Canh là làng.

”

Năm 1946, thực hiện chủ trương sáp nhập xã nhỏ thành xã lớn của Chính phủ, ba làng Cánh sáp nhập thành một xã gọi là xã Tam Canh, tuy nhiên cái tên Tam Canh cũng đã có từ trước Cách mạng tháng 8.

Sau cải cách ruộng đất năm 1955, các làng thuộc xã Tam Canh được thay đổi tên gọi. Làng Hương Canh sáp nhập với làng Ngọc Canh gọi là Hương Ngọc, làng Tiên Hường trở thành HTX Tiên Hường, rồi sau đó lại đổi thành thôn.

Ngày 5 tháng 7 năm 1977, huyện Mê Linh được thành lập trên cơ sở hợp nhất 2 huyện Bình Xuyên và Yên Lãng, xã Tam Canh thuộc huyện Mê Linh, Hà Nội.

Ngày 26 tháng 2 năm 1979, chia huyện Tam Đảo thành 2 huyện Tam Đảo và Lập Thạch, xã Tam Canh sáp nhập vào huyện Tam Đảo.

Ngày 1 tháng 1 năm 1997 tỉnh Vĩnh Phúc được tái lập, tỉnh lỵ là Vĩnh Yên. Lúc này xã Tam Canh thuộc huyện Tam Đảo, tỉnh Vĩnh Phúc, còn huyện lỵ của Tam Đảo là xã Thanh Vân. Khi ấy khoảng cách từ Hương Canh tới tỉnh lỵ (Vĩnh Yên) còn gần hơn khoảng cách tới huyện lỵ (Thanh Vân).

Ngày ngày 9 tháng 6 năm 1998, lại tách huyện Tam Đảo thành 2 huyện Tam Dương và Bình Xuyên. Như vậy đến thời điểm này, huyện Tam Đảo không còn tồn tại.

Địa giới hành chính

Thị trấn Hương Canh nằm ở phía đông nam huyện Bình Xuyên, cách trung tâm thành phố Hà Nội khoảng 40 km, có vị trí địa lý:

Phía bắc giáp xã Tam Hợp
Phía đông bắc giáp xã Sơn Lôi
Phía đông nam giáp thị trấn Đạo Đức
Phía tây nam giáp xã Tân Phong
Phía tây bắc giáp xã Quất Lưu.

Bản đồ vị trí và địa giới hành chính Thị trấn Hương Canh, huyện Bình Xuyên — Bản đồ vị trí Thị trấn Hương Canh, huyện Bình Xuyên

Phân chia hành chính thị trấn Hương Canh

Thị trấn Hương Canh được chia thành 18 tổ dân phố: 1, 2, Lò Cang, Lò Ngói, Chợ Cánh, Kim Phượng, Lang Bầu, Chuôi Ná, Nội Giữa, Đông Mướp, Vam Dộc, Chùa Hạ, Đồng Nhất, Trong Ngoài, Đồng Sậu, Nhị Bờ, Cửa Đồng, Thắng Lợi.